THÁP CHĂM LÀNG NGHỀ TRUYỀN THỐNG CHĂM

• Mỹ Nghiệp là làng nghề dệt thổ cẩm truyền thống nổi tiếng của người Chăm ở Ninh Thuận. Nét độc đáo của làng nghề cổ này chính là việc người dân dệt thổ cẩm theo phương pháp thủ công, lưu giữ dấu ấn văn hóa Chăm còn mãi với thời gian.
• Dệt thổ cẩm là nghề truyền thống đã có từ hàng trăm năm nay ở làng Chăm Mỹ Nghiệp (thị trấn Phước Dân, huyện Ninh Phước, tỉnh Ninh Thuận). Nghề dệt thổ cẩm ở Mỹ Nghiệp có lịch sử lâu đời, do bà Ponưga, một nghệ nhân đã tạo ra những hoa văn rất đặc sắc trên nền vải, truyền lại cho đồng bào Chăm ở làng Ca Klaing, bây giờ là làng Mỹ Nghiệp.
• Từ đôi tay khéo léo của người dệt, những sợi chỉ nhỏ dần biến thành từng mảnh thổ cẩm có hồn với màu sắc rực rỡ, hoa văn tinh xảo nổi bật. Khi mỗi nghệ nhân làng Mỹ Nghiệp tạo ra sản phẩm đều làm theo sự sáng tạo, ngẫu hứng riêng. Trên nền thổ cẩm màu đen – đỏ, màu đặc trưng của thổ cẩm Chăm, các kiểu hoa văn hiện lên hết sức đa dạng, từ những khối hình học cơ bản, đến mỏ neo, mây, kỳ nhông, rồng, phượng cách điệu… Hoa văn trên trang phục phụ nữ Chăm theo đó cũng thể hiện tầng lớp, địa vị của người mặc.
• Dệt thổ cẩm của người Chăm là nghề mẹ truyền con nối. Do vậy, một trong những tiêu chuẩn đạo đức được Muk Thruh Palei (bà tổ quê hương) đặt ra cho phụ nữ Chăm là phải thông thạo nghề dệt. Có thể nói, nghề dệt thổ cẩm được truyền bá đều khắp trong các làng Chăm chứ không riêng gì Mỹ Nghiệp
• Đến Mỹ Nghiệp, du khách sẽ được tận mắt nhìn ngắm những chiếc hoa đồng có dáng tựa bầu rượu rỗng dốc ngược, được treo hai bên khung dệt, giúp người thợ đánh go tạo hoa văn khi dệt thổ cẩm. Thổ cẩm được dệt nên không phải bằng những cỗ máy hiện đại mà là từ những chiếc máy thủ công truyền thống, vẫn giữ được gần như nguyên vẹn từng công đoạn, bí quyết, chất liệu, hoa văn…mà cha ông thời xưa để lại.
• Theo các nghệ nhân lớn tuổi trong làng, để dệt được một tấm vải thổ cẩm phải qua nhiều công đoạn khác nhau như: tách hạt lấy bông, cuộn, ngâm dập, nhuộm, hồ, chải, đánh ống rất vất vả…Ngay cả khâu tìm màu nhuộm cũng đòi hỏi người thợ phải hết sức công phu. Muốn có màu đen làm nền, phải nhuộm tấm thổ cẩm bằng lá chum bầu, sau đó đem ngâm trong bùn non bảy ngày đêm liên tục; muốn có màu đỏ phải có mủ cây cánh kiến ở trên rừng cao; còn màu xanh thì phải chọn lá, vỏ cây chàm…Công đoạn chọn màu đã khó, nhưng công đoạn phối màu còn khó hơn. Để tạo được những hoa văn tinh xảo, độc đáo, người thợ dệt phải có hoa tay, óc thẩm mỹ cùng sự am tường về đường nét, màu sắc, hình khối…như những họa sỹ thực thụ. Có như vậy mới tạo nên sự hài hòa, cân đối cho tấm vải. Ngoài ra, dập vải cũng là khâu quan trọng do yêu cầu phải làm đều tay, nếu không vải sẽ không căng mịn và khó nổi bật hoa văn. Từ bàn tay khéo léo của người thợ dệt, những sợi chỉ nhỏ li ti dần biến thành những mảnh thổ cẩm có hồn với màu sắc rực rỡ, hoa văn tinh xảo.
• Đến thăm làng Mỹ Nghiệp, du khách sẽ thực sự bị cuốn hút bởi những tấm thổ cẩm sống động đầy màu sắc lạ, vừa chân phương, vừa mộc mạc. Bởi chất liệu và cách thể hiện đường nét, hoa văn…mang đậm dấu ấn văn hóa của dân tộc Chăm. Điểm độc đáo là mỗi tấm thổ cẩm đều có những nét riêng cho dù cùng được dệt bằng đôi bàn tay tài hoa của một người thợ. Đứng trước hàng nghìn tấm thổ cẩm, nhưng bạn khó có thể tìm được sự trùng lặp về hoa văn, kiểu cách…bởi mỗi người thợ, mỗi nghệ nhân làng Mỹ Nghiệp khi tạo ra sản phẩm đều làm theo sự sáng tạo, ngẫu hứng riêng. Song, điều khiến bạn ngạc nhiên hơn cả, đó là: nếu ở các làng nghề thổ cẩm khác, công việc chính là do các bà, các mẹ, các chị đảm nhiệm, thì ở đây hầu hết những người thợ dệt đều là thanh niên, con gái ngồi khung kéo sợi, khung cửi còn con trai cắt, may thành sản phẩm. Bằng tài năng và lòng yêu nghề, những người thợ dệt Mỹ Nghiệp đang tạo ra những sản phẩm mang đậm nét truyền thống, được khách hàng, đặc biệt là khách nước ngoài ưa chuộng.

+ Người thợ xoay quanh chiếc bàn, mỗi vòng xoay, chiếc bình dần hiện ra dưới đôi bàn tay khéo léo, đơn giản và thô mộc nhưng đầy cuốn hút.

+ Nằm cách thành phố Phan Rang gần 10 km, ngay trên đường quốc lộ 1A, làng gốm Bàu Trúc ở thị trấn Phước Dân, huyện Ninh Phước, tỉnh Ninh Thuận tự hào là một trong hai làng gốm cổ nhất Đông Nam Á.

+ Con đường nhựa dẫn khách bước chân vào ngôi làng. Đời sống của người dân đã khấm khá hơn với những ngôi nhà được xây dựng khang trang. Hầu hết các gia đình ở đầu làng đều không còn làm nghề, những nhà làm nghề đều nằm phía sâu bên trong.

+ Ở các nhà làm nghề, gian ngoài là phòng trưng bày sản phẩm, bên trong là nơi tạo hình và nung đất. Những chiếc bình hoa, lu đựng nước, chiếc đĩa, cái chum… – những vật dụng thường ngày đều được những đôi bàn tay tài hoa làm ra từ đất sét.

+ Gốm Bàu Trúc được làm từ đất sét sông Quao trộn với cát. Đất chỉ được lấy một năm một lần, mỗi lần lấy đất kéo dài nửa tháng. Đất được lấy nhiều hay ít tùy vào khả năng của người lấy. Tới mùa lấy đất, hầu như mọi người đều đem đất về trữ sẵn tại nhà để dùng trong cả một năm. Đất sét và cát pha kèm với một ít nước, nhào cho thật mịn, dính lại với nhau và đặt lên bàn.

+ Hiện người dân ở Bàu Trúc vẫn giữ cách làm gốm nguyên sơ của mình từ bao đời. Người làng không làm bằng bàn xoay mà người thợ phải xoay quanh sản phẩm. Những chiếc lọ, chiếc đĩa dần hiện ra sau mỗi lần xoay vòng và khi người thợ dừng xoay cũng là lúc sản phẩm được hoàn thành. Được làm nhiều nhất là những bức phù điêu hình người phụ nữ Chăm, hình những vị vua Chăm, vũ nữ và các vật dụng hàng ngày.

+ Người ta dùng khăn thấm nước tạo bề mặt nhẵn. Các hoa văn trang trí bằng những vỏ sò, con ốc hoặc được vẽ bằng tay hình sóng nước, hình răng cưa, hình những con thuyền, bông hoa đơn giản, phản ánh cuộc sống của người dân suốt bao đời.

+ Không cần lò nung, người thợ Bàu Trúc chỉ dùng rơm, củi khô chất thành đống rồi đốt. Cách làm này khiến cho những bình nước giữ được độ mát của nước chứa bên trong.

+ Các sản phẩm làm xong đều mang màu nâu đỏ tự nhiên của đất hoặc vàng đỏ, đỏ hồng, đen xám, vệt nâu đầy màu sắc đặc trưng của nền văn hóa Champa.

+ Ông tổ của làng nghề là Pô klong Chan. Hàng năm, người dân địa phương vẫn tổ chức cúng lễ tưởng nhớ vị tổ sư làng nghề của mình. Với 400 hộ dân trong đó người làm nghề không còn nhiều nhưng người dân Bàu Trúc vẫn cố gắng duy trì làng nghề cho đến tận hôm nay.

+ Tháp Po Klong Garai là tên gọi chung cho một cụm tháp Chàm hùng vĩ và đẹp nhất còn lại ở Việt Nam. Tháp Pô Klong Garai là một tổng thể gồm ba tháp: tháp chính (cao 20,5m), tháp lửa (cao 9,31m), tháp cổng (cao 8,56m). Công trình này có trình độ kiến trúc, nghệ thuật, điêu khắc đạt đến đỉnh cao. Tháp đã được Bộ Văn hóa xếp hạng di tích kiến trúc nghệ thuật năm 1979.

+ Tháp Poklong Garai nằm trên đồi Trầu, thuộc phường Đô Vinh, cách trung tâm thành phố Phan Rang – Tháp Chàm 9 km về phía Tây Bắc, được xây dựng vào cuối thế kỷ 13 đầu thế kỷ 14 (thời vua Shihavaman, người Việt gọi là Chế Mân) để thờ vua Po Klong Garai (1151-1205), vị vua đã có nhiều công lớn trong việc cai trị đất nước.

+ Có một truyền thuyết liên quan đến tháp Poklong Garai kể rằng ngày xưa ở Play Chakling có hai ông bà tên Ôn Paxa và Muk Chakling dù đã cao niên nhưng chưa có con. Một lần ra biển mò cua bắt ốc ông bà thấy có một đứa bé đang trôi trên bọt nước bèn đem về nuôi và đặt tên là Karit.

+ Karit lớn lên trở thành một cô gái xinh đẹp, nết na nên được nhiều người quý mến. Một hôm, Karit cùng cha vào rừng hái củi. Trời nóng nực, hai cha con khát nước nhưng chung quanh lại không có sông suối. Bỗng Karit thấy một tảng đá bên trên đọng ít nước trong, liền đến uống. Lạ thay nàng uống đến đâu nước trong đá tràn ra đến đó. Nhưng khi nàng đi gọi cha đến uống thì chẳng thấy giọt nước nào.

+ Sau dạo đó Karit có thai và rồi sinh ra một cậu bé đã xấu xí lại rất hấu ăn. Ông bà đặt tên cho cậu là Jatol. Karit không chịu nổi lời đàm tiếu là gái chửa hoang nên bỏ đi để con lại cho ông bà nuôi. Đứa bé càng lớn càng xấu xí, mình lại đầy ghẻ chốc nên chẳng mấy đứa chịu chơi chung. Khi ông bà mất, cậu cũng vừa khôn lớn. Cậu cùng bạn là Po Klonchanh đi buôn trầu. Một hôm trên đường về, Jatol thấy mệt nên nghỉ ở tảng đá bên đường. Pô Klonchanh về trước rồi đem cơm ra cho bạn. Khi trở lại Pô Klonchanh thấy có hai con rồng trắng đang liếm mình Jatol. Po Klonchanh chạy đến thì hai con rồng biến mất và lạ thay Jatol đã trở thành một thanh niên tuấn tú, khôi ngô khác thường. Điềm lạ đó dần lan ra khắp miền và rồi đến tai vua Nuhol, người đang quản thủ Iaru. Được biết Jatol sẽ là một vị thiên tài xuất chúng, vua Nuhol cho vời Jatol đến. Thấy đúng như lời đồn đại vua đã giữ Jatol lại và gả công chúa Thakol cho.

+ Năm 1167, vua Xulika ở thành Balcribanơi băng hà mà không có người nối ngôi. Biết Jatol là một nhân tài, quần thần đã cho voi trắng rước về nối ngôi. Jatol lên làm vua, xưng là Po Klong Garai. Sau 5 năm, ông dời đô ra Bal Hangâu. Bấy giờ, Panduranga, quê hương của ông bị quân Chân Lạp thường xuyên đánh phá. Pô Klong Garai phải mang quân vào Panduranga tiếp sức và dẹp loạn. Theo sử liệu Chăm thì vào năm Sửu, Chăm lịch, vua Po Klong Garai từ Balcribanơi vào Panduranga xem địa thế để xây tháp kỷ niệm thuở hàn vi của mình. Khi đến vùng Balhul thì bị tướng Hakral người Miên đang cai quản hạt này ngăn cản. Vua Po Klong Garai không muốn xảy ra cuộc đổ máu vô ích nên thách tướng Miên thi tài xây tháp, ai xây xong trước sẽ thắng. Biết khó đánh thắng vua Pô Klong Garai bằng sức mạnh quân sự, Hakral đã chấp thuận. Vua Po Klong Garai xây tháp trên đồi Balhla, còn tướng Hakral xây ở vùng Balhul. Kết cục, bên vua Pô Klong Garai với sự tài trí của mình đã hoàn thành trước, tướng Hakral thua cuộc đành rút quân về